Борбордук Азия чөлкөмү суунун жетишсиздигинен, жердин деградациясынан жана табигый кырсыктардын жыштыгынан улам климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттерин көбүрөөк сезип жатат. Борбордук Азия өлкөлөрүнүн жана Ооганстандын жаштары климаттын өзгөрүүсүнүн көйгөйлөрү жана анын биздин мамлекеттер үчүн кесепеттери тууралуу билдирүү даярдашты.  

Документ расмий түрдө 200дөн ашык катышуучуларды, анын ичинде жаштарды, балдарды, улуттук жана аймактык лидерлерди бириктирген Борбордук Азиядагы жана Афганистандагы жаштар жана балдар үчүн климаттын өзгөрүүсү боюнча аймактык конференцияда (RCOY CA and Afghanistan 2024) старт алды. Мындан тышкары, глобалдык көйгөйдүн маанилүү маселелери Борбор Азия өлкөлөрүнөн, ошондой эле Ооганстандан, Канададан, Монголиядан, Түштүк Кореядан жана Индиядан келген коноктордун катышуусунда эл аралык өнөктөштөр тарабынан талкууланды.  

Борбор Азия региондору биригүүдө

Эл аралык валюта фондунун маалыматы боюнча, Борбор Азиядагы “жылылануу” көрсөткүчү дүйнөлүк көрсөткүчтөн эки эсе көп. Акыркы 30 жылда абанын температурасы Цельсий боюнча 1,5 градуска жогорулады. Ал эми бул абал биздин Борбор Азия чөлкөмүндөгү мөңгү зонасында эле байкалууда. Акыркы 50-70 жылда Кыргызстанда мөңгүлөр 16%га азайган: майда мөңгүлөрдүн саны көбөйүп, ирилери азайган. Мындан тышкары, бийик тоолуу зонада температуранын жогорулашы мөңгүлөрдүн кыйла интенсивдүү эришине, бул перигляциалдык же мореналык көлдөрдүн пайда болушуна алып келет. Алар кийинчерээк биздин өлкөдө тез-тез болуп жаткан сел коркунучун туудурат жана олуттуу кесепеттерге алып келет, аймактардын инфраструктурасына зыян. Дүйнөлүк банктын эсеби боюнча, жер титирөө, жер көчкү, суу ташкындары, сел, кургакчылык, кар көчкү жана экстремалдык температура сыяктуу табигый кырсыктар буга чейин эле жылына 3 миллионго жакын адамды жабыркатат жана Борбор Азияга 10 млрд доллар чыгым алып келет.

Коңшу мамлекеттерде да абал ушундай. БУУнун маалыматы боюнча, Өзбекстандагы негизги көйгөйлөрдүн бири - суунун тартыштыгы. Эксперттер белгилегендей, биринчиден, бул калктын санынын өсүшү, тамак-ашка жана энергияга болгон муктаждыктын өсүшү менен байланыштуу. Экинчиден, бул климаттын өзгөрүшүнүн кесепети. Докладда акыркы 50-60 жылда Пскем дарыясынын алабындагы мөңгүлөрдүн көлөмү 24%, Сурхандарья дарыясы 40%, Кашкадарыя дарыясы 70% азайганы айтылат.

2024-жылы Казакстан кабылган масштабдуу жана кыйратуучу суу ташкындары акыркы 80 жылда болгон эмес. Суу боюнча адистер табигый кырсыктар климаттын өзгөрүшүнүн кесепети деп эсептешет. Мунун себеби кышкысын жаан-чачындын көп жаашы жана март айында кардын кескин эриши.

Мына ошондуктан биздин өлкөлөрдүн жашоочулары климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттерине каршы күрөштө күчтөрдү бириктирүүсү абдан маанилүү. Ал эми жаштар азыр бул өзгөрүүлөрдү башынан өткөрүп жаткан муун.

Айта кетсек, Ооганстанда климаттын өзгөрүшү 1950-жылдан бери температуранын 1,8 градуска жогорулашына алып келген. Бул дагы табигый кырсыктарга, социалдык-экономикалык көйгөйлөргө алып келди. Өлкөдө парник газдарынын минималдуу чыгарылышына карабастан, климаттын өзгөрүшүнө байланыштуу кургакчылык өлкөгө чоң таасирин тийгизип келет.  

2019-жылы Кыргызстан БУУнун Климаттын өзгөрүшү боюнча алкактык конвенциясынын Париж макулдашуусун ратификациялады (РКИК ООН). Документти ратификациялаган өлкөлөр улуттук деңгээлде климаттын өзгөрүшүнө карата салымдарын кошот. Ал Париж келишиминин максатына жетүүгө өбөлгө түзгөн улуттук чаралар, тактап айтканда, антропегендик глобалдык жылуулукту цельсий боюнча 2 градустан бир топ төмөн чекте кармоо. Ал эми 2030-жылга карата абага зыяндуу заттарды чыгарууну дээрлик эки эсеге кыскартуу жана глобалдык температуранын жогорулашынын темпин цельсий боюнча 1,5 градуска чейин чектөө зарыл.

Глобалдык чечимдер 

Конференцияда жаштар көтөргөн маселелер: чечим кабыл алууда алардын өкүлчүлүгү, климат маселелери боюнча билим берүү программаларын колдоо жана жаштардын демилгелерин колдоо, суу ресурстарын башкарууга жигердүү катышуу жана трансчек аралык суу ресурстары боюнча эл аралык келишимдерди иштеп чыгуу, мөңгүлөргө мониторинг жүргүзүү, жайыттарды башкаруу, экотуризмди өнүктүрүү жана климаттын өзгөрүшүнө адаптациялоо, аярлуу жамааттарга кам көрүү жана компенсациялоо болду. Ошондой эле, климаттык адилеттүүлүктү камсыз кылуу жана жаштар менен аялдардын, анын ичинде чечимдерди кабыл алууда аялдардын мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүү, климаттык билимге жана жумушка бирдей жетүү, аялдар үчүн ден соолук программаларын иштеп чыгуу.

Борбордук Азия жана Афганистан өлкөлөрүнүн жаштарынын билдирүүсү тиешелүү мамлекеттик органдарга, ошондой эле чечим кабыл алуучуларга жөнөтүлөт, документ быйыл ноябрда Бакуда өтө турган Климаттын өзгөрүшү боюнча COY29 жаштар конференциясында сунушталат.

“Борбор Азия өлкөлөрүнөн жана Ооганстандан келген бардык катышуучуларды тосуп алганыма кубанычтамын. Биздин өлкө үчүн эң негизги тема – тоолор. Жаштар документтеги тизмеге “Тоолор жана климат” деген теманы киргизет деп ишенебиз. Бүгүн биз коңшу мамлекеттердин жетекчилери бири-бирин жылуу жана бир туугандык менен колдоп жаткан учурда жолугушуп жатабыз, биздин ар бир өлкө эбегейсиз бекемдөө жана өсүү мезгилин баштан кечирип жатат. Жакында Баку шаарында COP29 өтөт, мен ал жакка кыргызстандык көп жаштар катышат деп ишенем, биз сиздерге ишенебиз”, - деп белгиледи ал.

Иш-чарага жаратылыш ресурстары, экология жана техникалык көзөмөл министри Медер Машиев да катышты. 

“Климаттын өзгөрүшү – бул биздин аймактын гана эмес, бүткүл дүйнөдөгү көйгөй. Биздин бийик тоолуу мөңгүлөр эрип жатат, барган сайын анормалдуу аба ырайынын көрүнүштөрүн көрүп жатабыз жана узакка созулган кургакчылык же кыйратуучу сел түрүндөгү климаттын өзгөрүшүнүн кесепеттери биздин өлкөлөрдүн экономикасына эбегейсиз чоң зыян алып келүүдө. Зыянды азайтуу жана жаңы шарттарга ыңгайлашуу үчүн тез жана чечкиндүү иш алып барышыбыз керек”, - деп баса белгиледи Медер Машиев.

15 миллион бала климаттык өзгөрүү шартында аярлуу  

ЮНИСЕФтин Кыргызстандагы өкүлү Сэмман Тапа белгилегендей, ЮНИСЕФтин Климаттык тобокелдик индекси Борбор Азиядагы дээрлик 15 млн бала климаттын өзгөрүшүнө аярлуу экенин көрсөткөн. 

"Биз ар бир өлкөдө климаттык аракеттер балдардын жана жаштардын муктаждыктарына негизделишине жана бул укуктарды ишке ашыруу узак мөөнөттүү климаттык күн тартибине киргизилишине кепилдик беришибиз керек",- деди ал. 

ПРООН жаштардын демилгелерин колдойт жана региондогу климаттык аракеттерге жаштарды көбүрөөк тартууга көмөктөшөт: Кыргызстанда жана Борбордук Азияда климаттын өзгөрүшү боюнча жаштар конференциялары жана жаштар кербендерин өнүктүрүү.

“Жаштардын укуктары жана алардын катышуусу бул келечектин гана маселеси эмес. Азыртадан эле жаштар инновациялык чечимдерди иштеп чыгууда жана ишке ашырууда чечүүчү ролду ойногон билим жана көндүмгө ээ”, - деди ПРООНдун Кыргызстандагы Туруктуу өкүлү Александра Соловьева.

Ошондой эле, ал  адамзат күтүүсүз болушу мүмкүн болгон масштабдуу жана таасирдүү климаттык кризиске туш болуп жаткандыктан, климаттык көйгөйлөрдү чечүү биздин цивилизациянын туруктуу келечекке өнүгөрүн аныктай турганын айтты. 2021-жылы төрөлгөн балдар чоң ата-чоң энелерине салыштырмалуу жети эсе ысык толкундарды, дээрлик үч эсеге жакын кургакчылыкты жана эки эсе көп өрткө дуушар болушат.
“Юнисон Групптун” президенти Нурзат Абдырасулова шаарлар аярлуу болуп баратканына, ал эми жакырчылык элди климаттык соккуларга ого бетер көбүрөөк кабылтып жаткандыгына токтолду.

“Жаштар активисттер гана эмес, ошондой эле климаттык саясатты калыптандыруучу жана негизги процесстерди башкара турган келечектеги адистер жана лидерлер. Глобалдык климаттык процесстердеги сиздердин ролуңузду дүйнөлүк коомчулук буга чейин тааныган жана бизди алдыда маанилүү окуя - Бакуда биринчи жолу өтө турган Климаттын өзгөрүүсү боюнча Тараптардын Конференциясы (COP 29) күтүп турат. Бул биздин аймак үчүн дүйнөлүк коомчулуктун көңүлүн биздин климаттык чакырыктарга буруу үчүн уникалдуу мүмкүнчүлүк”, - деп бөлүштү “Юнисон Групптун” президенти Нурзат Абдырасулова.

Борбордук Азиянын жана Афганистандын 2024-жылдагы Регионалдык жаштар конференциясы (RCOY CA жана Афганистан 2024) климаттын өзгөрүшү жана туруктуу өнүгүү боюнча жаштардын маалымдуулугун жогорулатууга жана аракеттерге катышууга багытталган негизги иш-чара болуп саналат. Конференция климаттык саясатты калыптандырууда жаштардын активдүү катышуусуна көмөктөшүү, климаттык көйгөйлөрдү талкуулоо жана натыйжалуу чечимдерди иштеп чыгуу үчүн аянтчаны түзөт.

Жаш активисттер климаттын өзгөрүүсү менен түздөн-түз алардын муунуна туш болуп жатканын жана бул кырдаалдын келечекте кандай чечилиши алардын аракетинен көз каранды экенин белгилешти. 

Кыргызстандын атынан келген Самар Канатов жайкы мезгилде Борбор Азиянын башка өлкөлөрүнүн жаштары менен маектешип, алар азыртадан эле кандай көйгөйлөрдү — суунун, жылуулуктун жетишсиздиги, таштандыларды кайра иштетүү жана башка көйгөйлөр менен бөлүшүшкөнүн айтты. 

“Биз көптөгөн кризистерге карабастан, жаш лидерлер коомчулуктун, адамдардын жана экосистемалардын көйгөйлөрүн чечүү үчүн иштеп жаткан биздин теңтуштарыбыз ар кайсы өлкөлөрдө иштеп жаткан долбоорлорду билдик. Жаштардын толук кандуу катышуусу климаттык адилеттүүлүккө жетүү үчүн маанилүү кадам болуп саналат жана жаштар эртең эмес, бүгүн иш жүзүндө иш-аракеттерди жасашы керек”, - деди Самар Канатов. 

Казакстандык Алимхан Багдатулы биздин Борбор Азия чөлкөмүндө орточо жылдык температура дүйнөнүн көптөгөн өлкөлөрүнө жана аймактарына караганда тезирээк жогорулап жатканын белгиледи. Бул мөңгүлөрдүн эриши, чөлгө айлануу, чаң бороондору сыяктуу көптөгөн көйгөйлөргө алып келет.

“Тилекке каршы, биздин регион бул чакырыктарга көнө элек, бирок, биздин облустун жаштарында бул кыйынчылыктарды жеңүүгө толук мүмкүнчүлүк бар деп ишенем. Биздин маданий окшоштугубуз, тил биримдигибиз жана мыкты өз ара түшүнүшүүбүз аркасында. Жаратылышты коргоого, климаттын өзгөрүшүнө каршы күрөшүүгө ар бирибиз салым кошобуз. Ишибиз өз жемишин берип жатат, бирок натыйжасы көп жылдардан кийин гана байкалат. Ошого карабастан биз алдыга умтулуп жатабыз. Биздин бүгүнкү милдет – бул потенциалды колдон чыгарбоо, биз үчүн тез арада байланыштарды түзүп, экологиялык жана климаттык көйгөйлөрдү чечүүгө киришүү маанилүү”, - дейт Алимхан Багдатулы.