Казакстан тамекинин көмүскө рыногу менен күрөшүүдө. 2023-жылы өлкөдө тамекинин көмүскө рыногу бир жарым эсе өсүп, тамеки буюмдарынын жалпы рыногунун 9,5% түзгөн. Эксперттердин айтымында, контрабандалык жүктөрдү жеткирүүнүн эң оңой жолдорунун бири Кыргызстан.

Nielsen изилдөө агенттигинин маалыматы боюнча, Казакстанда тамекилердин көмүскө рыногунун көлөмү жыл сайын өсүп, 2023-жылы аткезчиликтин үлүшү бир жарым эсе өскөн. Адистердин айтымында, бул көрүнүш өлкөнүн бюджетине терс таасирин тийгизип, акциздик салыктардын көлөмү кыйла төмөндөдү.

Казакстандык алкоголдук ичимдиктерди жана никотин камтыган продукцияларды өндүрүүчүлөрдүн жана импорттоочуларынын QazSpirits ассоциациясынын аткаруучу директору Дмитрий Жуков менен болгон маегибизде контрабанданын өсүшүнүн себептерин, анын экономикага тийгизген таасирин, ошондой эле көмүскө тамеки базары боюнча мүмкүн болгон чараларды талкууладык. 
Мамлекеттик бюджетке сокку жана кылмыштуулуктун өсүшү 

— Дмитрий, айтсаңыз, акыркы маалыматтар боюнча Казакстандын көмүскө рыногунун көлөмү кандай? Бул өлкөнүн бюджетине кандай таасир этет?

— Nielsen компаниясынын маалыматына ылайык, көмүскө рыноктун көлөмү жыл сайын өсүүдө жана 2023-жылы сатылган тамекилердин жалпы санынан 9% ашты. Өлкөнүн айрым аймактарында мыйзамсыз тамекилердин үлүшү кыйла жогору экени айтылат: болжол менен 10%. Бул өлкөнүн бюджетине терс таасирин тийгизүүдө. 2023-жылы чогултулган кошумча нарк салыгы жана кыйыр салыктар (эмгек акы, салыктар) акциздик салыктардагы дээрлик 400 млрд теңгенин (900 миллион долларга жакын) ичинен мамлекет көмүскө базардан 32 миллиард теңге (дээрлик 66 миллион доллар) жоготкон. Андан да жаманы, бул уюшкан кылмыштуу тармактарды жана коррупцияны жаратат, аларды жок кылуу өтө кыйын.  
Популисттер жөнүндө

— NielsenIQ отчетуна ылайык, Казакстанда 2023-жылы контрабандалык өнүмдөрдүн үлүшү өскөн. Сиздин оюңузча, мунун себеби эмнеде? 

— 2023-жылы контрабандалык продукцияны сатуунун өсүшү дээрлик бир жарым эсеге – 6,4%дан 9,5%га чейин өстү. Ооба, бул төмөн базадан башталат – мурда Казакстанда тамеки аткезчилиги дээрлик болгон эмес. Бирок ал пайда болгондон кийин мыйзамсыз базар жыл сайын дээрлик эки эсе көбөйөт. Ошол эле учурда, бардык азыраак зыяндуу альтернативалар "өчүрүлүүдө". Алсак, ДСУнун пайдасына мисалы, vapes жана никотин камтыган өнүмдөргө тыюу салынган. Объективдүү экономикалык мыйзамдар менен күрөшүү, болжол менен тартылуу менен күрөшүүгө окшош. Бул тынымсыз күч-аракетти талап кылат, акыры же жерге кулайсың же космоско учуп кетесиң. Кандай болгон күндө да бул абал туруктуу болушу мүмкүн эмес.

— Казакстанга негизги аткезчиликтин агымы кайдан келет?

— Азыр негизги агым Кытай жана Кыргызстандын Казакстан менен чек аралары аркылуу өтөт. Бирок, бул жагдай аткезчилерге мыйзамдарды айланып өтүү ыңгайлуу болгон жерге жараша өзгөрүшү мүмкүн. Бул жерде коррупцияны, посттордун техникалык жактан жабдылышын жана башка көптөгөн факторлорду эске алуу зарыл. Ал эми вейптерге тыюу салуу менен биз жакында Казакстанда кол менен жасалган продукцияны аткезчиликсиз алып калышыбыз мүмкүн. 

— Казакстанда тамеки аткезчилигин азайтуу үчүн биринчи кезекте кандай чараларды көрүү керек?

— Баарынан мурун никотин камтыган продукцияга карата акциздик саясат илимий негизге таянышы керек. 
ЕАЭБ үчүн балансталган акциздик саясаттын артыкчылыктары жөнүндө

— Аткезчиликти кыскартуу ички рынокко жана жалпы өлкөнүн экономикасына кандай таасир этет?

— Контрабанданын кыскарышы мен жогоруда айткан кадамдын кесепети болушу керек. Бул өз кезегинде төмөнкү оң натыйжаларга алып келет:
Бюджетке акциздик кирешелердин көбөйүшү.
Зыянды жана тамеки чегүүнү азайтууга багытталышы мүмкүн болгон никотин камтыган азыктарды керектөө үчүн контролдонуучу рынок.
Уюшкан кылмыштуулуктун деңгээлин жана өлкө үчүн тиешелүү тобокелдиктерди азайтуу.
Никотин камтыган өнүмдөрдүн рыногунда компаниялардын инвестициясын көбөйтүү: өндүрүүчүлөрдөн чакан бизнес дистрибьюторлоруна чейин. 

— Экономикалык мейкиндикте мыйзамсыз тамеки менен кантип күрөшүү керек? ЕАЭБ өлкөлөрү үчүн кандай чараларды натыйжалуу жана келечектүү деп эсептейсиз? 

— Чаралар комплекстуу болууга тийиш. Мен жогоруда айткандай, илимий негизде тең салмактуу акциздик саясат болушу керек. Жада калса, еврого негизделген эсептөө базасы да бүгүн таң калыштуу: евро кайда, ЕАЭБ кайда? Техникалык жөнгө салуу боюнча конструктивдүү иштер жүргүзүлүшү керек. Бүгүнкү күндө техникалык регламенттерди талкуулоо боюнча жыйындар жаман циркти элестетет: Биримдик өлкөлөрүнүн Саламаттыкты сактоо министрликтеринин кызматкерлери талкуунун предметине карабастан ДСУнун саясий күн тартибин айтып чыгышат, бул үчүн аларга бонустук упайлар берилгендей. Рыноктун катышуучуларынын, никотин камтыган продукцияларды чыгарган компаниялардын ден соолугубузга кам көрүүгө тийиш болгондорго караганда канчалык жоопкерчиликтүү жана узак мөөнөттүү позицияга ээ экенин көрүү таң калыштуу.