Эффективдүү корпоративдик башкаруу компаниянын туруктуу өнүгүүсү, анын инвестициялык жагымдуулугу жана атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүн жогорулатуунун ачкычы болуп саналат. 

“Акчабарга” сертификаты бар корпоративдик директор, Кыргызстандын Көз карандысыз директорлор палатасынын мүчөсү, банкир, микрофинансы боюнча эксперт Гүлнара Шамшиева көз карандысыз баалоо алсыз жактарды аныктоого, тобокелдиктерди минималдаштырууга жана ESG эл аралык стандарттарына жана дүйнөлүк стандарттарга жооп берген мыкты тажрыйбаларды ишке киргизүүгө кандайча жардам берерин айтып берди.

— Корпоративдик башкаруу деген эмне?

— Корпоративдик башкаруу деп биз корпоративдик мамилелердин катышуучуларынын, акционерлердин, директорлор кеңешинин жана менеджменттин ортосунда укуктарды жана милдеттерди бөлүштүрүүдө туюнтулган коомдун ишин башкаруу жана контролдоо системасын түшүнөбүз.

Корпоративдик башкаруу капитал рыногун өнүктүрүүнүн негизи жана экономиканы өнүктүрүүнүн натыйжалуу куралы болуп саналат.

— Эмне үчүн корпоративдик башкаруунун эффективдүүлүгүнө баа берүү керек?

— Корпоративдик башкаруу бирден ашык менчик ээсинин же бизнес ээсинин болушу менен, балким ыктыярдуу түрдө же мыйзам талап кылгандай, үлүшкө ээ болбогон башкаруу органынын болушу менен байланышкан башкаруу структурасы кыйла татаал компанияларда киргизилүүдө. Башкача айтканда, биринчи кезекте акционерлер менен менеджерлердин кызыкчылыктарынын тең салмактуулугун камсыз кылуу зарыл.

Ал эми биз коомдук жана мамлекеттик компаниялар менен иш алып бара турган болсок, анда көптөгөн акционерлердин – жеке адамдардын кызыкчылыктарын камсыз кылуу үчүн эффективдүү корпоративдик башкаруунун болушу башкы милдет болуп саналат.

— Корпоративдик башкаруунун эффективдүүлүгү эмнеде?

— Корпоративдик башкаруунун эффективдүүлүгү – бул компаниянын башкаруу структуралары (мисалы, директорлор кеңеши, жогорку жетекчилик) ачыктык, отчеттуулук жана акционерлердин укуктарын урматтоо принциптерин сактоо менен стратегиялык максаттарга жетүү үчүн ресурстарды жана процесстерди канчалык жакшы башкарары.

Натыйжалуу корпоративдик башкаруу инвесторлордун ишенимин жогорулатууга, тобокелдиктерди минималдаштырууга жана компаниянын ишин оптималдаштырууга жардам берет.

Корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугун баалоо уюмдун өзү тарабынан жүргүзүлүшү мүмкүн, же көз карандысыз баалоо жүргүзүлүшү мүмкүн. Ар кайсы юрисдикцияларда көз карандысыз баалоо жүргүзүүнүн талаптары ар түрдүү.

Кыргызстандын Корпоративдик башкаруу кодексинде коомдун директорлор кеңеши өзүнүн, башкармалыктын комитеттеринин жана корпоративдик катчысынын ишинин сапатына жана натыйжалуулугуна ар жылдык өзүн өзү баалоо түрүндө үзгүлтүксүз баа берүүнү уюштурууга тийиш деп белгиленген. (Кыргыз Республикасынын Корпоративдик башкаруу кодекси (2.12) ар бир үч жылда бир тышкы экспертизаны тартуу менен көз карандысыз баа берүүнү сунуштайт.

— Директорлор кеңешинин ишинин сапатына жана натыйжалуулугуна көз карандысыз баа берүүнүн кандай артыкчылыктары бар?

— Корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугуна көз карандысыз баа берүүнүн артыкчылыктары компаниянын ички процесстерин да, тышкы рыноктогу позицияларын да жакшыртууга жардам берген бир катар олуттуу аспектилерди камтыйт. Бул жерде негизгилери:

1. Объективдүүлүк жана ачыктык

Көз карандысыз баалоо объективдүүлүккө өбөлгө түзүүчү ички көзкарандысыз же кызыкчылыксыз талдоо жүргүзөт. Натыйжалардын ачык-айкындуулугу инвесторлордун, акционерлердин жана жөнгө салуучу органдардын арасында ишенимди бекемдөөгө жардам берет, анткени компания өзүнүн башкаруу практикасын ачык баалоого даяр экендигин көрсөтөт.

2. Алсыз жактарын жана тобокелдиктерин аныктоо

Баалоо корпоративдик башкаруу структурасындагы потенциалдуу алсыз жактарды жана тобокелдиктерди ачып берет, алар ичинен байкалбай калышы мүмкүн. Буга ички көзөмөлдөгү алсыздыктар, тобокелдиктерди башкаруу, башкармалыктын көз карандысыздыгынын жоктугу же кызыкчылыктардын кагылышуусу кирет. Бул аспектилерди аныктоо зарыл болгон түзөтүүчү чараларды көрүүгө мүмкүндүк берет.

3. Инвестицияларды тартуу боюнча позицияларды бекемдөө

Натыйжалуу корпоративдик башкарууга жана ачык-айкындуулукка ээ компаниялар инвесторлор үчүн жагымдуураак. Көз карандысыз баалоо анын капитал рыногундагы аброюн бекемдөөгө жардам берет, анткени инвесторлор компаниянын башкаруунун жогорку стандарттарын сактоого умтулуусун көрүшөт.

4. Ченемдик талаптарды жана стандарттарды сактоо

Регулятивдик органдардын жана эл аралык стандарттардын талаптарынын жогорулашына байланыштуу көз карандысыз баалоо компанияга бул стандарттарды сактоого жардам берет, бул санкциялардын тобокелдигин азайтат жана анын аброюн жакшыртат. Бул башкаруу практикасы жөнүндө маалыматтарды дайыма ачып турууга милдеттүү болгон ачык компаниялар үчүн өзгөчө маанилүү.

5. Корпоративдик маданиятты жана ички климатты жакшыртуу

Корпоративдик башкарууну баалоо этика, айкындуулук жана кызматкерлердин укуктарын сактоо маселелерин карайт, бул корпоративдик маданиятты жакшыртууга жана жагымдуу ички климатты түзүүгө жардам берет. Бул таланттуу кызматкерлерди тартууга жана кармап калууга жардам берет.

6. ESG принциптерин туруктуу өнүктүрүү жана ишке ашырууну колдоо

Көз карандысыз баалоо компаниянын туруктуу өнүгүүсү үчүн маанилүү болуп калган экологиялык, социалдык жана башкаруу (ESG) принциптерине корпоративдик башкаруунун шайкештик даражасын баалайт. Бул принциптерди колдоо компаниянын социалдык жоопкерчилигин жогорулатып, рыноктогу позициясын бекемдейт.

7. Стратегиялык чечимдерди оптималдаштыруу жана операциялык натыйжалуулукту жогорулатуу

Көз карандысыз баалоо корпоративдик башкарууну жакшыртуу боюнча сунуштарды берет, ал өз кезегинде стратегиялык чечимдерди оптималдаштырат жана операциялык натыйжалуулукту жогорулатат. Бул чечимдерди кабыл алуу процесстерине, ресурстарды башкарууга жана ведомстволор аралык байланышка тиешелүү болушу мүмкүн.

8. Кызыкчылыктардын кагылышын азайтуу

Көз карандысыз баалоо корпоративдик башкаруу системасындагы, өзгөчө директорлор кеңешинин деңгээлиндеги карама-каршылыктарды же алсыз жактарды аныктоо аркылуу кызыкчылыктардын кагылышын минималдаштырууга жардам берет. Бул башкарууну адилеттүү жана ачык-айкын кылуучу контролдук жана тең салмактуулук системасын түзүүгө өбөлгө түзөт.

9. Компаниянын наркынын өсүшүн стимулдаштыруу

Корпоративдик башкаруунун жогорку стандарттары жана башкаруунун далилденген эффективдүүлүгү бар компаниялар аналитиктерден жана инвесторлордон жогору баа алышат, бул компаниянын наркына оң таасирин тийгизет. Көз карандысыз баалоо ишенимди бекемдөөгө жана узак мөөнөттүү капиталдаштырууну жогорулатууга жардам берет.

Жалпысынан корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугун көз карандысыз баалоо компанияга рынокто өзүнүн позициясын бекемдөөгө, ишенимди жогорулатууга жана эл аралык стандарттарга жана коомдун күтүүлөрүнө жооп берген туруктуу өсүш үчүн шарттарды түзүүгө мүмкүндүк берет.

— Корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугун баалоо үчүн кандай негизги көрсөткүчтөр колдонулат?

- Негизги көрсөткүчтөр төмөнкүлөрдү камтыйт:

Финансылык отчеттуулуктун ачык-айкындуулугунун даражасы.
Директорлор кеңешинин компетенттүүлүгү жана көз карандысыздыгы.
Ички контролдун жана тобокелдиктерди башкаруу механизмдеринин эффективдүүлүгү.
Корпоративдик этиканын нормаларын жана стандарттарын сактоо.
Акционерлердин жана кызыкдар тараптардын канааттануу деңгээли.
Компаниянын саясатынын ESG (экологиялык, социалдык башкаруу) принциптерине шайкеш келиши.
Андан кийин биз көз карандысыз баалоо учурунда кылдат талданууга тийиш болгон маселелерге көңүл бурсак болот.

— Натыйжалуу корпоративдик башкарууну камсыз кылууда директорлор кеңешинин ролу кандай?

— Директорлор кеңеши компаниянын жалпы багыты жана көзөмөлү үчүн жооптуу. Алар негизги стратегиялык чечимдерди кабыл алышат, жогорку жетекчиликтин ишин көзөмөлдөп, мыйзамдардын жана этикалык нормалардын сакталышын камсыз кылышат.

Башкармалык чечимдерди кабыл алууда ачык-айкындуулукту жана көз карандысыздыкты камсыз кылуу менен акционерлердин жана коомдун кызыкчылыгында аракеттенүүгө тийиш.

— Компаниянын корпоративдик башкаруусунун ачыктыгын кантип баалоого болот?

— Ачык-айкындуулук берилген маалыматтын жеткиликтүүлүгүнө, толуктугуна жана айкындуулугуна жараша бааланат. Бул үзгүлтүксүз отчеттуулукту, компаниянын түзүмүн жана директорлор кеңешинин ишинин сапатын ачып берүүнү, компаниянын тобокелдиктери жана саясаты жөнүндө маалыматтын тактыгын жана акционерлерге жана кызыкдар тараптарга маалыматтардын жеткиликтүүлүгүн камтыйт.

Учурда GRI (Global Reporting Initiative), SAAB (Standards for Assessing and Auditing Business) сыяктуу маалыматты ачуунун атайын стандарттары бар. 2023-жылы МСФО S1, S2 жаңы стандарттары кабыл алынган, алар туруктуу өнүгүү чөйрөсүндө финансылык эмес маалыматты ачууга талаптарды белгилейт.

— Компанияда корпоративдик башкарууну жакшыртуу боюнча кандай чараларды көрүүгө болот?

— Сунушталган чараларга төмөнкүлөр кирет:

Директорлор кеңешинин көз карандысыздыгын камсыз кылуу.
Башкармалыктын мүчөлөрүнүн кесипкөйлүгүн жана компетенттүүлүгүн жогорулатуу.
Ички контролдун эффективдүү системаларын өнүктүрүү.
Директорлор кеңешин такай окутуу жана алардын ишин баалоо.

Тобокелдиктерди башкаруу жана ESG стандарттарын сактоо боюнча мыкты тажрыйбаларды ишке ашыруу.

— Корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугуна көз карандысыз баа берүүнү ким жүргүзө алат. Компанияда корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугун көз карандысыз баалоо тиешелүү квалификацияга, тажрыйбага жана көз карандысыздыкка ээ адистештирилген уюмдар жана эксперттер тарабынан жүргүзүлүшү мүмкүн. Мындай баа берүүнүн негизги аткаруучуларына төмөнкүлөр кирет:

1. Консалтинг компаниялары

Deloitte, PwC, EY, KPMG жана башкалар сыяктуу ири консалтинг фирмалары корпоративдик башкаруу кызматтарына адистешкен жана ички контроль, аудит, тобокелдиктерди башкаруу жана ESG талаптарына ылайык келүү боюнча адистерге ээ. Бул компаниялар көбүнчө эл аралык тажрыйбага ээ жана корпоративдик башкарууну баалоо боюнча мыкты тажрыйбаларды сунуштай алышат.

2. Рейтинг агенттиктери

Standard & Poor's, Moody's жана Fitch сыяктуу рейтинг агенттиктери компанияларды, айрыкча ачык компанияларды карап чыгууда корпоративдик башкарууга көз карандысыз баа беришет. Алардын упайлары ачык-айкындуулуктун, отчеттуулуктун деңгээлин жана инвесторлор үчүн маанилүү болгон башкаруунун башка негизги аспектилерин чагылдырат.

3. Корпоративдик башкаруу боюнча адистештирилген мекемелер жана уюмдар

Кээ бир агенттиктер, мисалы, Директорлор институту же Корпоративдик башкаруу боюнча кесипкөйлөр ассоциациясы (мисалы, SR BGI - Silk Road Board жана Governance Institute жана башка көптөгөн), корпоративдик башкарууну баалоо жана сертификациялоо боюнча кызматтарды көрсөтөт. Бул уюмдар башкармалыкты башкарууда жана башка башкаруу процесстеринде тажрыйбага ээ.

4. Инвестициялык компаниялар жана фонддор

Пенсиялык фонддор же жеке капиталдык фонддор сыяктуу ири институционалдык инвесторлор көбүнчө инвестициялоону пландаштырып жаткан компаниялардын корпоративдик башкаруусуна өз алдынча баа беришет. Бул рейтингдер фонддорго компаниянын башкаруусу алардын инвестициясына кандай таасир этерин түшүнүүгө жардам берет.

5. Аудитордук фирмалар

Финансылык аудитти жүргүзүү үчүн аккредиттелген аудитордук фирмалар корпоративдик башкарууга көз карандысыз баа берүүнү да сунуштай алышат. Алар ички контролдун стандарттарынын жана тобокелдиктерди башкаруунун негизинде талдоо жүргүзүшөт. Көз карандысыз аудитордук фирмалар объективдүүлүктү жана белгиленген стандарттардын сакталышын камсыз кылууга жардам берет.

6. Корпоративдик башкаруу боюнча эксперттер жана консультанттар

Корпоративдик башкарууда тажрыйбасы жана квалификациясы бар жеке эксперттер же көз карандысыз консультанттар баалоону жүргүзө алышат. Алар көбүнчө башкармалыктын иштеши, тобокелдиктерди башкаруу же ESG шайкештиги сыяктуу конкреттүү аспектилерге адистешкен.

7. ESG стандарттары менен иштеген коммерциялык эмес уюмдар жана мекемелер

ESG жана туруктуулук тармагында иштеген кээ бир көз карандысыз коммерциялык эмес уюмдар компанияга бул стандарттарга ылайык корпоративдик башкарууга баа берүүнү сунушташат. Бул алардын репутациясын, экологиялык жана социалдык талаптарды жакшыртууну көздөгөн компаниялар үчүн пайдалуу.

Көз карандысыз баалоочу үчүн маанилүү критерийлер:
Көз карандысыздык: Баалоочу баа берүүнүн натыйжаларына финансылык же башка кызыкчылыгы болбошу керек.

Квалификациялар жана тажрыйба: Уюм же эксперт корпоративдик башкаруу боюнча терең билимге жана мындай баалоодо ийгиликтүү тажрыйбага ээ болушу керек.
Методологиялык мамиле: Баалоо эл аралык стандарттарды жана мыкты тажрыйбаларды камтыган так методологияга негизделиши керек.

— Кыргызстанда көз карандысыз директорлор институту кандай деңгээлде жана биздин компаниялар корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугун көз карандысыз баалоо жүргүзүүгө канчалык даяр?

— Кыргызстандагы компанияларда корпоративдик башкаруу экономиканын секторуна жараша өнүгүүнүн ар кандай деңгээлинде. Бул жагынан абдан өнүккөн тармактар ​​экономиканын катуу жөнгө салууга дуушар болгон тармактары болуп саналат.

Мен бир катар мамлекеттик компанияларды белгилейт элем, бирок эң алдыңкылары, албетте, банк сектору жана жеке микрофинансылык уюмдар, алардын капиталында эл аралык институционалдык инвесторлор бар. Бул сектордо корпоративдик башкаруунун дүйнөлүк мыкты тажрыйбалары ишке ашырылууда.

Бүгүнкү күндө Туруктуу өнүктүрүү максаттарын жана ESG стандарттарын ишке ашыруунун алкагында корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугу болуп көрбөгөндөй маанилүү. Ал эми менчигинин түрүнө карабастан компаниялардын директорлор кеңешинде кесипкөй көз карандысыз директорлордун болушу компаниянын ийгиликтүү өнүгүүсүнүн факторлорунун бири болуп саналат.

Акыркы жылдарда ийгиликтүү өнүгүп келе жаткан жана эл аралык институттар менен өнөктөштүктүн өсүп жаткан Көз карандысыз директорлор палатасынын мүчөлөрүнүн санынын өсүшү кесипкөй көз карандысыз директорлорду даярдоонун актуалдуу зарылдыгын тастыктайт. 2024-жылы IFC (Дүйнөлүк банк тобу) менен тыгыз өнөктөштүктө IFC методологиясын колдонуу менен көз карандысыз директорлордун биринчи тобу үчүн тренинг уюштурулган (162 академиялык саат). Бул программа туруктуу өнүгүү чөйрөсүндөгү акыркы тенденцияларды эске алуу менен корпоративдик башкаруунун мыкты тажрыйбаларына негизделген.

Биздин ишканалардын көз карандысыз баа берүүгө даярдыгы боюнча айта турган болсок, менимче, көпчүлүк компаниялар өнүгүүнүн ар кандай деңгээлинде тургандыктан, азырынча даяр эмес. Бирок көз карандысыз баа берүүнүн пайдасын эске алганда, мындай ишканалар жыл сайын көбөйөт деп ишенем.

Көз карандысыз директорлор палатасы эл аралык эксперттер менен биргеликте 2025-жылга чейин Кыргызстандын компанияларында корпоративдик башкаруунун натыйжалуулугун баалоо мүмкүнчүлүгүн карап жатат, бул анын өнүгүшүнө, биздин рыноктун жагымдуулугун жогорулатууга жана анын өнүгүшүнө ички инвестицияларды көбөйтүүгө cалым кошоору шексиз.