Жарыяланган
2024-29-08, 18:09Окумуштуулар жана экологдор коңгуроо кагып, планетанын атмосферасынын ысып кетишине, мөңгүлөрдүн тез эришине, дүйнөлүк океандардын сууларынын кычкылдуулугуна алып келип, экосистеманы бузуп жаткан парник газдарынын кооптуулугун эскертишүүдө. Акыркы жылдары, анын ичинде Кыргызстанда да көбөйүп бараткандай көрүнгөн жаратылыш кырсыктарын эстен чыгарбашыбыз керек. Акыркы бир нече жылда кыргызстандыктар өлкөдө жана дүйнөдө болуп жаткан климаттык өзгөрүүлөрдү сезишти — дээрлик бардык аймактар инфраструктураны бузуп, адамдардын өлүмүнө алып келген селден жапа чеккен.
2017-жылы Кыргызстанда парник газдарынын жалпы эмиссиясы жалпы дүйнөлүк парник газдарынын эмиссиясынын 0,032%ын, таза эмиссиясы 0,011%ды түздү.
Биздин өлкөнүн максаты парник газдарынын эмиссиясын 2025-жылга чейин 16,63% жана 2030-жылга чейин 15,97% кыскартуу.
Эки дөңгөлөктүү унаалар айлана-чөйрөгө зыяндуу заттарды чыгарбайт. Айтмакчы, ал организмди туруктуу орточо физикалык активдүүлүктүн аркасында бекемдейт. Жол тыгындарын эске алуу менен көздөгөн жериңизге тез жана орточо коопсуз жетүүгө мүмкүндүк берет жана унаа же автобуска салыштырмалуу жол убактысын кыскартат. Жана дагы бир маанилүү нерсе, велосипед май куюуну талап кылбайт, күйүүчү май колдонбойт, ошондуктан анын иштеши машинага салыштырмалуу бир топ арзан.
«Велосипед жамааты» бейөкмөт уюмунун негиздөөчүлөрүнүн бири Чолпон Асанакунова шаарда тротуарга туташтырылган веложолдор бар экенин айтат. Ал эми велосипед жолдору унаалардан да, жөө адамдардан да бөлүнүшү керек. Түштүк дарбазадагы паркта ушундай өзүнчө веложол бар, бирок анын узундугу болгону 200 метрди түзөт.
«Жолдорду оңдоп, жаңы нерсе жаратуудан мурун, акыры шаар үчүн туура стратегияны кабыл алышыбыз керек. Азыр экоавтобустарды сатып алууну пландап жатышат, бирок туруктуу транспорт деген түшүнүк жок, бул биринчи кезекте бардык шаар тургундары үчүн ыңгайлуу инфраструктураны камтымак. Ар бирибиз, тигил же бул жол менен, шаарды айланып өтүү үчүн кандайдыр бир нерсени колдонобуз, мейли коомдук транспорт, мейли жеке унаа же велосипед. Бирок көбүнчө жөө басабыз. Калктын аярлуу бөлүгүн балдар, кары-картаңдар, коляскасы бар энелер, мүмкүнчүлүгү чектелгендер түзөт. Шаарды айланып өтүү алар үчүн коопсуз болушу керек – бизге жөө адамдар өтүүчү өтмөктөр жана кенен ыңгайлуу тротуарлар керек», — дейт Чолпон Асанакунова.
Анын пикиринде, кийинки, өзгөчө маанилүү этап коомдук транспортту өнүктүрүү болуп саналат. Коомдук транспорт ыңгайлуу болуп, өз убагында иштей баштаганда, эл өз убактысын пландаштырууга ыңгайлуу болуп, жарандар жумушка жетүү үчүн аялдамага качан баруу керектигин билип, автобустун сөзсүз келерине ишенет. Андан ары велосипед, самокат, скутер жана моноколеса сыяктуу жеке транспортту өнүктүрүүгө түрткү берүү зарыл. Андан кийин гана жеке унаалар турат.
«16 жыл мурун мен коомдук транспорттон чарчадым. Маршруткаларыбыз ушунчалык жык-жыйма болгондуктан, жол жүрүү мүмкүн эмес болчу. Машинага акчам жок болгондуктан, өзүмө велосипед сатып алууну чечтим. Ошондон бери бул менин негизги транспортум болуп калды. Алгач жолдордо коркунучтуу болчу. Бирок жөө жүргүнчүлөр өтүүчү жолдор андан да кооптуу экени белгилүү болду: алар менен адамдар басышат, бала чуркайт. Натыйжада кең жолдо жүрүү гана жеңил болду», — дейт Чолпон
Мындан бир нече жыл мурун Чолпондун уулу да велосипедди тандап, аны менен мектепке бара баштаган. Борбор калаадагы гимназияда мындай окуучулар үчүн велосипед токтотуучу жай түзүлүп, балдар аны активдүү пайдаланып жатышат.
Чолпон Асанакунова шаардагы велосипед жолдорун учурда унаалар токтоп турган жолдорду бойлоп, шаардан бүтүндөй бир жол тилкесин алып туруп, салууга болот деп эсептейт.
«Шаар велосипед жолдорун түзүүгө мүмкүндүк берет жана шаардын бир бөлүгүнөн экинчисине жетүү оңой болот», — дейт ал.
Асанакунова ошондой эле жолдордо велосипедчендерди байкап, урматтоо үчүн айдоочулар да велосипедчендерди туура өткөрүүнү билиши үчүн жол кыймылынын эрежелерине өзгөртүүлөрдү киргизүү зарыл деп эсептейт. Кошумчалай кетсек, азыр шаарда самокаттар көп, алардын ылдамдыгы чектелиши керек – шаарда саатына 20 чакырым – бул нормалдуу көрүнүш.
«Велосипед эко-транспорт катары борбордо эле өнүгүшү керек эмес. Маселен, айылдардын ортосунда баладан чоңго чейин велосипед менен кошуна айылга, азык-түлүк дүкөнүнө барышат. Велосипед жол тоскондон же такси чакыргандан алда канча жеңил жана жеткиликтүү», — дейт маектешим.
Баса, биздин өлкөдө акыркы бир нече жылда канча адам унаадан велосипедге өткөнү боюнча статистика жок. Бирок Чолпон Асанакунова акыркы 5 жылда ордо калаада велосипед тепкендердин саны көбөйүп, андан тышкары алар үчүн кызмат көрсөтүүлөр өнүгүп жатканын — оңдоочу жайларды жана шаар боюнча ыңгайлуу велосипед тебүү үчүн керектүү нерселердин баарын сатып ала турган жайлардын пайда болгону менен шарттады. Айта кетсек, чет элдик туристтер Кыргызстанга велосипед тепкени көп келишет. Туризмдин бул түрү Ысык-Көлдө эң өнүккөн, ал жактан чет өлкөлүктөр велосипед менен коңшу өлкөлөргө саякатка чыгышат.
«2017-жылы Тынчтык корпусу менен биргеликте «Жашоо үчүн» велосипед долбоорун ишке ашырдык, волонтерлор менен балдар үйлөрүндө болуп, ал жакта оюндарды өткөрүп, экология жана каржы боюнча тренингдерди уюштуруп, велосипедди кантип колдонуу керектигин көрсөттүк. Көптөгөн адамдар экология, жаратылышты жакшыртуу жана сактоо үчүн кандай долбоорлорду баштаса болорун сурашты. Биздин долбоорго ар түрдүү адамдар катышты: дизайнер, компаниянын директору, бизнесмен, модель, студент, механик – ар кимиси ар кандай болгон, бирок алар дос болуп, баарлашып турушат. Андыктан велосипед тебүү – досторду жана пикирлештерди табууга эң сонун жол», — деп кебин жыйынтыктады Чолпон.
Мекендешибиз Нуршат Абабакиров азыр университетте билим алып, Нью-Йоркто жашайт. Бишкекте Нуршат көп учурда велосипед менен шаар кыдырып жүрүп, кийин уулу менен кызын да мектепке, бала бакчага атайын араба менен алып барчу. Ордо калаанын көчөлөрүнөн аны кезиктергендер аз эмес болсо керек.
«Велосипед жашообузда көптөн бери бар, чоң ата, чоң энелерибиз жана ата-энелерибиз дайыма велосипед менен жүрүшкөн. Алар ун үчүн тегирменге тез жетип, кайра кайтуу үчүн транспорт катары колдонушкан. Велосипеддер, айрыкча эски моделдер, мисалы, Урал, 100 килограммга чейин кап ун көтөрө алат. Кичине кезибизде айылда да велосипед тээп, студент болгондон кийин бул адатты шаарга алып келдик. Ошентип, велосипед өмүр бою мени менен калды. Анын үстүнө убакыттын өтүшү менен Бишкекте тыгындар көбөйүп, жолдо көпкө күтпөстөн унаа айдап чыгуу дээрлик мүмкүн болбой калды. Бугк кошумча мен спортту жакшы көрүп жана күнүмдүк жашоого кээ бир спорт түрлөрүн киргизүүгө аракет кылдым. Мисалы, мен велосипед тебүүгө өзүнчө убакыт бөлбөй, үйдөн жумушка, дүкөнгө минип, балдарымды мектепке же бала бакчага алып барчумун. Балдар үчүн биринчи кезекте балдар отургучтарын колдондум. Анан алар чоңойгондо эки баланы бирден салыш үчүн атайын араба сатып алгам. Бишкекте инфраструктуранын жетишсиздиги көйгөй болуп, жолго чыгуу кооптуу болгондуктан, тротуар менен жүрүүгө туура келди», — дейт Нуршат Абабакиров.
Бирок ал убакыттын өтүшү менен абал бир топ жакшырып, тротуарлар оңдолду, бирок самокат менен велосипеддердин саны көбөйүп, аларды жөө жүргүнчүлөрдөн бөлүү зарылчылыгы дагы эле көйгөй бойдон калууда дейт.
«Нью-Йоркто, мен жана менин үй-бүлөм жашаган Манхэттенде, велоинфраструктура абдан жакшы жана бул жөн гана арналган велосипед жолдору эмес, алар дээрлик бардык жерде бар. Велосипед жолдору бар жерди көрө турган карта бар. Бирок ыңгайлуу шарттар Нью-Йоркто Бишкектегидей унаалардын көп эместигинен да келип чыгууда. Мындай чоң мегаполисте негизги транспорт метро бойдон калууда. Нью-Йоркто машина айдоо кымбатырак, ошондой эле унаа токтотуучу жай үчүн акы төлөшүңүз керек. Ошондуктан адамдар бара-бара унааларды колдонуудан баш тартышууда. Велосипед колдонуу ыңгайлуу жана арзанырак. Эң негизгиси чыккан газдар аз, демек, аба таза», — дейт Нуршат.
Ал ошондой эле Нью-Йоркто велошеринг өнүккөндүгүн кошумчалайт. Уюлдук телефондогу тиркеме аркылуу велосипедди ижарага алса болот. Ал эми бул кызматты көбүнчө велосипед менен шаарды оңой кыдырган кеңсе кызматкерлери колдонушат. Америкалык мегаполисте транспорттун бул түрүн тандап алгандар көп болгондуктан дагы велосипедчилер үчүн бардык шарттар түзүлгөндүр. Шаарда ыңгайлуу кыймылга болгон укуктарын коргоого ар дайым даяр сынчыл масса да бар.
