2006-жылдан бери өкмөт өлкөдөгү мектептердин башталгыч класстарынын окуучуларын тоюмдуу жана тең салмактуу тамактануу менен камсыздоого багытталган “Мектептердин тамактануусу” улуттук программасын активдүү ишке ашырып келет. Бул долбоор окуучулардын ден соолугун чыңдоо жана окуудагы жетишкендиктерин жакшыртуу, ошондой эле алардын өсүп-өнүгүшүнө жагымдуу шарттарды түзүү боюнча маанилүү долбоор болуп саналат. 

Мектеп биринчи мугалимдин атынан

“Акчабардын” кабарчысы Жайыл районунун Бекитай айылындагы Самудин Молдосанов атындагы Бекитай орто мектебинде болуп кайтты.

Программанын алгачкы жылдарында каржылоо чектелүү болгон, бул мектеп тамактарынын азыктык баалуулугуна таасирин тийгизди. Балдарга булочка кошулган чай берилген, бул аларды керектүү азыктар менен камсыз кылган эмес. Өкмөт балдар үчүн аш болумдуу ысык тамак берүүнүн маанилүүлүгүн түшүнүп, бул жаатта улуттук саясатты иштеп чыгып, мектептерде жакшыртылган менюну киргизүү менен программаны оңдогон.

2013-жылдан тарта билим берүү мекемелери ысык тамакка өтө баштады, бул БУУнун Бүткүл дүйнөлүк азык-түлүк программасы (БДА) сыяктуу эл аралык уюмдардын жана жергиликтүү коомчулуктун өкүлдөрүнүн колдоосунун аркасында мүмкүн болду. Учурда бул программага 900гө жакын мектеп катышууда. Мерсико тарабынан ишке ашырылып жаткан МакГоверн-Доул Эл аралык билим берүү жана балдардын тамактануусу программасы тарабынан сунушталган өнөктөштөр республиканын 657 мектебине ысык тамакка өтүүгө көмөктөшөт. Самудин Молдосанов атындагы Бекитай мектеби Мерсико тарабынан колдоого алынган окуу жайлардын бири.

Программага катышкан мектептер заманбап өндүрүштүк ашкана жабдуулары менен гана камсыз болбостон, ысык тамакты туура уюштуруу боюнча курстарда ашпозчулар да окутулат. Ар бир мектеп алган билимин практикада колдонот.

Бекитай айылындагы мектептин ашпозчусу Айтбү Жеңишбек кызы да Бишкектеги Раззаков атындагы КМТУнун алдындагы Республикалык компетенция борборунда мектеп ашпозчуларын даярдоо курстарынан өткөн. Ал эми азыр окуу жайда шорпо жана ботко даярдап, курстарда рецепттери көрсөтүлдү.

Бекитай мектеби кичинекей, болгону алты класстык бөлмө бар, бирок балдар эки сменде окушат. Ал 28 жыл мурун ачылып, учурда 0-11-класстан 172 окуучу билим алууда. Билим берүү мекемесинде видеокөзөмөл орнотулуп, желдетүү системасы орнотулгандыктан, кышында класстар жылуу жана ыңгайлуу.  

Мектептин жанында Бекитай айылынан чыккан биринчи мугалим Самудин Молдосановдун эстелиги турат. Ал ошол аймакта көп жылдар бою иштеп, балдарга окуганды жана жазганды үйрөткөн, учурда мектеп анын атында.  

Баса, ал жерде билимге берилген мугалимдер эмгектенсе, үчөө окуунун отличниги, бири Самудин Молдосановдун келини. Кызыгы, биринчи мугалим учурда кафетерия жайгашкан имаратта иштеген. Мен барган күнү Айтбү Жеңишбек кызы сүт, компот, нан кошулган күрүч боткосун даярдап жаткан экен. Бул күнү ага Зарина Таалайбек кызы жардамга келген. Дароо эле көзгө урунган нерсе, ашкана стерилдүү таза идиштер, ашпозчулар атайын формада иштешет. 

Чоң казанга бышырылган кургатылган жемиш компоту мештин үстүндө турат. Айтбү күнүгө нанды өзү бышырса, таңкы саат 07.00дө жумушка келет, 10.00дө 1-сменде окуган 1-класстын окуучулары келип тамактанышат.

Муздаткычта бир айга пландалган  жумалык меню бар - ботко, шорпо, макарон, компот жана ар дайым жаңы нан. Меню демекчи, ал райондук билим берүү бөлүмү тарабынан бекитилип, мектепке жөнөтүлөт.

“Биз быйылкы жылдын январь айында ашканабызды ачканбыз, бул жерде оңдоп-түзөө иштери жүргүзүлүп, “Мерсико” эл аралык коммерциялык эмес уюму тарабынан керектүү жабдуулар – меш, кесүүчү столдор, муздаткыч жана тамактанаар алдында кол жууган раковиналар алынып келинип орнотулган. Мектепке мени директорубуз чакырды. Чынын айтсам, адегенде балдарды багуу жоопкерчиликтүү иш экенинен ойлоп, ишти алып кете аламбы деп ойлондум. Мурун кондитер болуп иштечүмүн,  тамак жасаганды абдан жакшы көрөм жана аны ырахат менен жасайм. Ал эми Бишкекте мектеп ашпозчулары үчүн курстар уюштурулуп, мен да катышып, көптөгөн жаңы жана кызыктуу нерселерди үйрөндүм: идиштерге ингредиенттерди эсептөө, балдар тамак-ашынын негиздери, көптөгөн жаңы рецепттер. Курсту артыкчылык диплому менен бүтүрдүм. Азыр өз өнөрүмдү жумушумда колдонуп жатам”, - дейт Айтбү Жеңишбек кызы.

Мектепке жабдуулардан тышкары Мерсико тарабынан ун, жасмык жана буурчак да берилип, учурда алардан тамак-аш жасалат. Ал эми райондук администрация жашылчаларды - картошка, сабиз, пияз жана кургатылган жемиштерди алып келет.

“Балдардын тамак-ашында көптөгөн нюанстар бар, эң негизгиси ингредиенттерди кууруп албаш керек, бардык тамактар ​​кайнатылат. Бул диета ден соолукка пайдалуу. Ал эми балдар кичинесинен ушундай тамактанууга көнүп калса, дени сак болуп чоңоюшат. Мурда үйдө балдарыма тамактын баарын кууруп берчүмүн, азыр мектептегидей тамак жасайм. Балдарым да ушул мектепте окушат, ашканада тамактанышат, андыктан мындай тамакка көнүп калышкан. Кээде, албетте, куурулган тамактарды жасайм, бирок өтө сейрек”, - дейт ашпозчу. 

Түшкү тамакка шорпо жана ботко берилет  

Билим берүү мекемесинин директору Кенже Эмилбекова буга чейин мектепте ысык тамак берилбегенин, танапис учурунда балдарга ысык чай жана булочка берилип келгенин айтты. Бирок, албетте, мындай кургак шам-шүм балдарга күч-кубат бербейт. Мындан улам көп балдар буга чейин экинчи сабактан кийин чарчап, үйгө кетүүнү суранышчу.

Ал ошондой эле быйылкы жылдын башынан бери 72 башталгыч класстын окуучусу тоюмдуу тамактарды жей баштаганын билдирди. Ал эми билим берүү мекемесинин жетекчилиги ата-энелерден жылуу пикир алууда. Ата-энелер бул жаңылыктарга абдан кубанып, ашкананы ар тараптан колдоп, балдарына чыны, табак сатып алып, парда алып беришкен. Ал эми ашпозчу үйдөн карапа гүл алып келген. Айыл өкмөтү да четте калбай, имаратты оңдоп-түзөөгө жардам берип, азыр бөлмө жылуу, жайлуу.

Кенже Шакеновна адегенде балдар-кыздар адаттан тыш жасалган жасмык же буурчак шорполоруна таң калганын айтат. Үйдө ата-энесине айтып, апаларынан ошондой шорпо даярдап берүүнү суранышкан. Айрым окуучулардын апалары рецепт үчүн мектепке да келишкен.

Ошол күнү ашканага жардам берген Зарина Таалайбек кызынын балдары да ушул мектептин окуучулары жана ашканада тамактанышат.

“Балдар тыныгуу маалында акча сурап, дүкөнгө чуркап, ал жактан ар кандай зыяндуу тамак-аштарды сатып алып, жешчү. Бирок азыр бул жерде даамдуу тамактар ​​бар, балдар акча да сурашпайт. Кызым түштөн кийин окуйт, сабакка чейин тамак ичкенге убактысы жок. Анан кантип балдарды өз убагында тамактанууга мажбурлайсың? Кечке чейин ачка калат деп кооптончумун, эми аны мектепте сөзсүз тойгузушарын билем”, - дейт ал.

Маектешүү учурунда мештин үстүндө күрүч боткосу бышып жатты. Айтбү ботко менен көмөч казанга май кошот – ар бир окуучуга 5 граммдан сары май кошулат. Ашпозчу бардык маалыматтарды журналга жазат.

Дубалда ар түрдүү документтердин арасында өлкөнүн ар кайсы мектептеринин ашпозчуарынын арасында өткөрүлүп жаткан конкурска катышкандыгы жөнүндө Айтбүнүн сертификаты илинип турат. Ал конкурстан экинчи орунду ээлеген. 

“Жарышта мектептин менюсундагы эки тамакты даярдадык – мастава жана шауле. Чынын айтсам, биринчи жолу шауле жасадым. Экинчи жолу андан да жакшыраак бышырганга үлгүрөм деп ойлогом. Убагында жасадым, бирок эки жолу тамак жасагандыктан упайлар алынып, экинчи орунду алдым”, - деп эскерет ал.

Ашканада тыныгуу үчүн коңгуроо угулбайт, бирок ашпозчу саат 15:00до балдар дасторконго отурарын билет. Ал дасторкон жайганга шашып, тарелка ботколорун, компотторду тизет. Ал эми босогодо биринчи окуучулар пайда болуп, колдорун жууп, орун ээлеп,  тамактарын жешет.

Ар бир күндүн аягында ашпозчу балдар жеген тамактардын бир аз бөлүгүн, ошондой эле бир кесим нан менен компотту кичинекей банкаларга салып, муздаткычка сактайт. Ал бир нече күн сакталат. Ууланган учурда бул үлгүлөр балдардын мектепте жакшы тамактангандыгынын далили. Бактыга жараша, муну далилдөөгө себеп болгон эмес.

Туура тамактануу адаттары бала кезден калыптанат

Балдарга ысык тамак берүүнүн маанилүүлүгүн Саламаттыкты сактоо министрлигине караштуу Республикалык ден соолукту чыңдоо жана массалык коммуникация борборунун диетологу Марина Дүйшөнкулова тастыктайт.

“Чындыгында, бала кезден туура адаттарды калыптандыруу абдан маанилүү, анткени ал баланын келечектеги ден соолугу үчүн негизги ролду ойнойт. Тамактануу жүрүм-турумунун пайдубалы бала кезде түптөлөт жана бул тамактануу адаттары өмүр бою сакталат. Мектеп окуучулары активдүү өсүү стадиясында экенин жана алардын тамактануусу белоктор, витаминдер, минералдар сыяктуу бардык керектүү азыктар менен байытылышы керек экенин түшүнүү керек”, - дейт ал.

Марина Касымбаевна ошондой эле балдардын жашоосунда ысык, салмактуу тамак өзгөчө мааниге ээ деп эсептейт. Биринчиден, бул пайдалуу заттардын жакшы сиңирилишине өбөлгө түзөт; экинчиден, ысык тамак ашказан-ичеги трактынын нормалдуу иштешине жардам берет, бул мектеп окуучусунун өсүп келе жаткан организми үчүн өтө маанилүү. Мектеп жылдарында балдар көп убактысын сабактарга жана класстан тышкаркы иштерге жумшашат, бул чоң энергияны талап кылат. Туура тамактануу бул чыгымдарды толугу менен жабат. Жана бул туура тамактануу энергияны сактоого гана жардам бербестен, концентрацияны, эс тутумду жана когнитивдик жөндөмдөрдү жакшыртат. Башкача айтканда, денебизге физикалык жана психикалык стресс менен күрөшүүгө мүмкүнчүлүк берет. Мындан тышкары ысык тамакты үзгүлтүксүз жеп туруу келечекте семирүү, кант диабети, жүрөк-кан тамыр оорулары сыяктуу оорулардын пайда болуу коркунучун азайтат.